O modzie na pasy chronologicznie (w XVII i XVIII wieku) cz.2

lata 40', 50' i 60' XVIII wieku

Jest to okres triumfującego stylu rokoko w którym pasy ustępują finezyjnie wygiętym falom we wzornictwie jedwabi. Dominują faliście stylizowane wici roślinne, lub falujące wstęgi koronkowe w połączeniu z kwiatami. Klasyczne pasy możemy zobaczyć już jedynie na ubiorach ludzi uboższych (tkaniny pasiaste nie wymagają skomplikowanej techniki tkackiej, są zawsze tańsze i proste w produkcji). W stroju elit, pasy występują jeszcze niekiedy na banyanach, lub w celowych stylizacjach orientalnych, wybieranych na specjalne okazje, takie jak bale kostiumowe, kostiumy sceniczne, bankiety w stylu orientalnym, negliże noszone w pawilonach orientalnych.

Wśród tych stylizacji należy zwrócić uwagę na suknię sułtańską noszoną przez ekstrawaganckie  damy.

Jacques-Andre-Joseph 1743

Markiza de Sainte Maure w słynne kreacji a la sultane. Suknia turecka charakteryzowała się warstwową, płaszczową budową. Na suknię - koszulę z jasnego muślinu i bez gorsetu, założono suknię płaszcz na długi , dopasowany rękaw z jedwabiu w cienkie biało niebieskie paseczki. suknia nie jest w żaden sposób zapinana, lecz założona luźno na zakładkę i przewiązana luźno szalem w talii na sposób wschodni. Ostatnia warstwa to kolejna suknia płaszcz z tej samej jedwabnej tkaniny w kontrastowe paseczki, suknia ma krótki rękaw i wykończenia z brązowego futra. Uzupełnieniem kreacji jest turbanik w paski z mała egretą, oraz żółte bliskowschodnie buty.

Na tym przykładzie widać również że pasy w połowie XVIIII wieku były już o wiele węższe (za wyjątkiem pasów na tkaninach używanych przez uboższe warstwy społeczeństwa)


lata 70' i 80'

Od końca 60' styl rokokowy zaczął ustępować neoklasycyzmowi. We Francji jego ambasadorką była słynna hrabina du Barry, która stała sie ikoną mody jeszcze przed przybyciem do Wersalu Marii Antoniny. To jej przypisuje się popularyzowanie pasiastych jedwabi, które od około 1768 roku, stały się prawdziwym symbolem lat 70'. To znaczy, że paski na tkaninach, które dotąd kojarzyły się przede wszystkim z orientem, teraz nabrały nowego znaczenia i należy je kojarzyć z neoklasycyzmem. Oczywiście jednocześnie wciąż stosowano je również w stylizacjach turquerie. Jak więc odróżnić jedne od drugich? (następujące informacje dotyczą jedynie ostatnich trzydziestu lat xviii wieku i nie należy ich łączyć z opisanymi już dekadami wcześniejszymi)

Pasy neoklasycystyczne:

• zazwyczaj utrzymane w pastelowych kolorach (nie zawsze)
• zazwyczaj towarzyszą im broszowane girlandy kwiatów, które albo wiją się esowato wzdłuż pasów, albo "wokół" pasów.
• esowate girlandy mogą być niepełne, tzn że wzdłuż niewidzialnej linii esowatej biegną drobne bukieciki kwiatowe w takich sposób, że oko ludzkie z łatwością łączy je w układ falującej linii.
• kompozycję tworzą skomplikowane układy pasów szerokich i cienkich w różnych kolorach. Niekiedy pasy są cieniowane - jasne na środku i cienki na brzegach, co daje złudzenie przestrzenności.
• zazwyczaj pasy wynikają z pasiastej osnowy, lecz w bardziej ekskluzywnych tkaninach, są one wzbogacone o bardziej wypukłe, fakturowe paseczki lansowane.
• Jeżeli w kreacji wstępują zwyczajne dwukolorowe pasy tej samej szerokości (podobne to tych z lat 20' i 30' xviii wieku) np. zielono białe, czerwono białe itd. to są one jednak prawie o połowę węższe. Możemy poznać że nie nawiązują już do orientu, ponieważ występują w klasycznych kreacjach np. robe a la francaise, które są pozbawione turbanów, egret, szarf noszonych w pasie i innych akcesoriów orientalnych.
• w stroju męskim paseczki neoklasycystyczne występują rzadziej. Np. na habit a la francaise. wtedy są bardzo wąskie i jednokolorowe, lecz co drugi jest matowy, a co drugi błyszczący (lub inne stonowane rozwiązania)
• W latach 70' Układ pasów na rękawach jest najczęściej poziomy, a na sukni pionowy. W latach 80' z powodu nasilających się trendów neoklasycystycznych, pasy na rękawach zaczynają być w układzie pionowym. Widać najpierw w Anglii (już od końca lat 60'), a później we Francji (dopiero lata 80')

PRZYKŁADY dla lat 70':

Tkanina pochodząca według mnie z pierwszej połowy lat 70' XVIII wieku. Mamy tu jeszcze broszowane bukiety dzikiej róży, oraz falujące wstęgi koronkowe z połowy XVIII wieku, ale już w mniej dynamicznym układzie i połączone z pasami (z osnowy, oraz lansowanymi), niektóre z nich są cieniowane. Ta luksusowa tkanina jest istnym pomostem pomiędzy wzornictwem rokokowym, a neoklasycystycznym.

Podobny przykład jak wyżej, widać dokładniej cieniowanie pasów, są one uzyskane za pomocą pasiastej osnowy. Białe pióra i girlandy kwiatów są broszowane. Niebieskie tło - prawdopodobnie morowane.

Przykłady sukni a la francaise z lat 70' z jedwabi w pastelowe pasy połączonych z girlandami kwiatów. 

Suknia a la francaise z motywem srebrnej wstęgi koronkowej, jednak w układzie zdecydowanie wertykalnym i pozbawionym ekspresji.

Suknia a la francise w pasy i motywem "niewidocznej" linii falującej według której biegną broszowane bukiety róż. Poniżej detal, na którym widać jak tkanina jest rozwiązana technologicznie. Pasy różowe i w kolorze kości słoniowej są wykonane z pasiastej osnowy. Pasek brązowy jest lansowany osnowowo, podobnie jak towarzyszące mu zielone szlaczki listków laurowych, oraz białe kropki na tle różowego pasa. Dzika róża jest wybroszowana wątkowo.

poniżej podobne przykłady:

 Ciekawa tkanina z różowymi paseczkami wylansowanymi osnowowo. Motyw maleńkich kwiatków i harf również jest w stylu klasycystycznym.

 Tył sukni a la francaise, uwagę zwracają bardzo zwężone fałdy Watteau, których zredukowana szerokość jest charakterystyczna dla lat 70'. Na tym przykładzie bardzo wyraźnie widać, że pomiędzy pasami znajduje się "przezroczysta" linia falista wzdłuż której biegną małe bukieciki kwiatowe.

 Tkanina z lat 70' lub 80' w różowe pasy morowane i białe lansowane, oraz broszowane różyczki układające się po niewidocznej linii falistej. To ciekawy przykład pełen sprzeczności, ponieważ zarówno technika morowania, jak same pasy i sposób zapełniania pasów małymi kwiatkami o uproszczonym "rysunku", wywodzą się z bliskiego wschodu. Ten projekt należy jednak interpretować jako neoklasycystyczny, wymienione związki ze wschodem są przypadkowe, oto dlaczego:
- uproszczone kwiatki są w rzeczywistości pozostałością po zredukowanej, falującej girlandzie kwiatowej z połowy XVIII wieku
- paseczki mają tu znaczenie neoklasycystyczne z powodu ich zróżnicowania, oraz pastelowej kolorystyki.
-efekt morowania tak bardzo zadomowił się w jedwabnictwie zachodu, że z czasem przestano go kojarzyć z orientem.

Poniżej seria przykładów sukni z jedwabi w pasy w różnorodnych układach i kompozycjach:

Poniżej przykład ciekawej sukni a la francaise, bardzo przypominającej wczesne modele z lat 30', jednak wyróżniają ją detale pozwalające ją nieomylnie datować na lata 70', sa to: węższe pasy niż w pierwszej połowie stulecia, węższe fałdy Watteau, uproszczone mankiety.

 PRZYKŁADY pasów neoklasycystycznych dla lat 80':

Dwukolorowe pasy w latach 80' są jeszcze węższe. Tkaniny noszone na co dzień są coraz tańsze i coraz niższej jakości, ich projekty są coraz bardziej ubogie. Jak widać pasy na rękawach są już niemal zawsze w układzie pionowym.

Fragmenty tkanin z sukien Marii Antoniny, bardzo proste i "ubogie" zarówno pod względem wzorniczym jak i gatunkowym.

Luksusowa suknia wieczorowa a la anglaise inspirowana habit a la francaise z tego samego okresu zarówno pod względem wzorniczym, kolorystycznym jak i hafciarskim.

Pasy orientalizujące w latach 70' i 80':

• wyłącznie dwukolorowe pasy tej samej szerokości, raczej wąskie. 
• jaskrawa, kontrastowa kolorystyka.
• mogą być interpretowane jako orientalizujące wyłącznie, kiedy towarzysza im wyraźnie egzotyczne dodatki: przezroczyste szale w pasy, turbany, fryzury dekorowane perłami, egretami i jedwabnymi upięciami w pasy, szarfy/szale wiązane w talii z węzłem z przodu, wschodnie buty, wschodnie wachlarze, towarzystwo afrykańskiego pazia, otoczenie egzotycznych zwierząt, futrzane obramowania sukni, otwarty stanik, brak gorsetu, warstwowość kreacji np. połączenie krótkiego i długiego rękawa. (oczywiście te wszystkie możliwości nie występują na raz)
• w malarstwie niektórych artystów (malarze angielscy, a wśród francuskich Liotard) postaci arystokratów, lub postaci wyimaginowane, ubrane są często już nie tylko w stroje stylizowane, lecz oryginalne (importowane) ubiory wschodnie, są przedstawiane we wnętrzach wschodnich, w otoczeniu odpowiednich sprzętów. Dotyczy to również mężczyzn
• W stroju mężczyzn pasy orientalne występują niekiedy na banyanach.

PRZYKŁADY:

Ciekawy przykład stroju co do którego nie mam pewności czy jest orientalizujący czy nie, ponieważ suknia nosi nazwę koszuli w stylu Jezusa, a natchnieniem dla całej stylizacji była mitologiczna Aglae, czyli jedna z trzech gracji. Z jednej więc strony inspiracja jest wyraźnie klasycystyczna, ale z drugiej, forma sukni: luźna, płaszczowa przywodzi na myśl stroje orientalizujące...

Strój z lat 70' w stylu turquerie - maskaradowy. Wskazuje na to jaskrawa, kontrastowa kolorystyka, dekoracja z chwostów, paseczki, oraz przybranie fryzury inspirowane turbanem.

Suknia kreolska w paski z szarfą w talii zawiązana na sposób wschodni

Suknia z lat 80' w stylu turquerie do noszenia na co dzień, uszyta z jedwabiu w kontrastowe i jaskrawe paseczki, przewiązana w talii szarfą na sposób wschodni, fryzura przybrana kołpakiem z futra, z pasiastą kokardą i welonem z gazy w paski z metalowej nici. Welon przywieszony do kołpaka na sposób wschodni. Jest to zapewne kreacja zimowa lub jesienne z powodu aksamitnej sukni wierzchniej, oraz futrzanego nakrycia głowy.

Przykład obrazu Liotarda przedstawiającego damy zachodnie w oryginalnych strojach sprowadzonych z bliskiego wschodu, oraz w orientalnej scenerii.

lata 80' Ekstrawagancka suknia balowa turquerie z turbanem i przybraniami z chwostów i tkanin w pasy.

lata 70' strój ranny z kaftanikiem poloneskim i spódnicą uszytymi z pasiastej tkaniny indyjskiej. 



A już niebawem kolejna część cyklu na temat pasów w modzie lat 90', oraz w modzie męskiej w II połowie XVIII wieku,

O modzie na pasy chronologicznie (w XVII i XVIII wieku) cz.1

Jakiś czas temu Gabriela Juranek zainspirowała mnie do stworzenia posta na temat mody na stroje w pasy w XVII i XVII wieku. Pasiaste tkaniny były wówczas bardzo popularne, a w ciągu dwustu lat zmieniała się ich stylistyka, a także wymowa. Postanowiłam nie rozpisywać się na ten temat zbyt obszernie, lecz uporządkować wiadomości, ułatwić datowanie, oraz interpretację pasiastych jedwabi. 

XVII wiek:

Rozwój handlu z krajami azjatyckimi umożliwił przenikanie wzorców orientalnych do mody zachodu. Sprowadzano tkaniny i ubiory z bliskiego i dalekiego wschodu, z Indii, Chin, Japonii, Persji, Syjamu, Turcji itd. Wiedzę o ubiorach wschodnich czerpano również z opowieści i relacji pisanych marynarzy, handlowców i nielicznych podróżników. Wielkie emocje wzbudzali dalekowschodni ambasadorowie, których pojawienie się na zachodzie za każdym razem owocowało jakimiś nowymi wpływami egzotycznymi na modę europejską. Ich ubiory i wszystko co ze sobą przywozili, wzbudzało wielką ciekawość, były to bowiem przedmioty niezwykle unikatowe. Jedwabie, porcelana i bibeloty z dalekiego wschodu należały do najkosztowniejszych luksusów. Dlatego ambasadorowie i ich żony, wysyłani z krajów zachodnich do Azji cieszyli się wielka popularnością towarzyską, zazdroszczono im podróży, przygód i egzotycznej ekstrawagancji. Były to najmodniejsze osobistości. 

Z egzotyką i wschodnią zmysłowością kojarzyły się jaskrawe kolory w kontrastowych połączeniach takich jak: czerwień z kobaltem i złotem, czy czerwień z zielenią. W strojach męskich kamizela i justaucorps były często zestawione w kontrastowych barwach. Dotyczyło to również tkanin wierzchnich i podszewek. Np. Niebieski justaucorp był haftowany złotem, miał czerwoną podszewkę i czerwone makiety.

grafika 1675-85 w zbiorach LACMA autorstwa Henri Bonnarta. Brązowy justaucorps z kobaltową podszewką. Czerwona kamizela ze złotym wzorem i zielone kuloty.

W stroju kobiecym na podobnej zasadzie dobierano suknię wierzchnią do spódnicy. Niekiedy zakładano dwie spódnice. Wierzchnią podciągano nieco do góry, tak by odsłaniała spodnią w kontrastującym kolorze. Z kolei suknia wierzchnia miała często kontrastująca podszewkę. Np. żółta suknia z czerwoną podszewką uwidocznioną na biodrach i w drapowanym trenie.

alegoria wiosny. Lata 90' XVII wieku. Żółta suknia z kobaltową podszewką. Czerwona spódnica wykończona srebrem, pod spodem różowa spódnica wykończona złotem i srebrem. 

Nicolas Bonnart 1678-93 w zbiorach LACMA. Żółta suknia z niebieską podszewką i przybraniem z czerwonych kokard. Czerwona spódnica w chińskie wzory i ze złotym haftem, a pod spodem niebieska spódnica.

Kolory w takinach również bardzo często wywoływały skojarzenia ze wschodem. Np. czerwień turecka (intensywna czerwień lekko złamana brązem), kolor indygo, żółcień indyjska, kojarzona również z Chinami i modna zwłaszcza w Anglii.

Jaskrawe zestawienia łatwo było uzyskać za pomocą wzorów pasiastych. Posunę się do stwierdzenia, że jedwabie w pasy przez cały okres XVII wieku kojarzyły się wyłącznie ze wschodem, szczególnie gdy pasy były w układzie poziomym. W XVII wieku pasy najczęściej wystepują na spódnicach w układzie poziomym (wyjątkiem mogą być niekiedy naszywane pionowo galony). Suknie kobiece stylizowane egzotycznie i z jedną spódnicą, są sukniami rannymi - negliżowymi, lub nieoficjalnymi strojami dziennymi ze względu na skromniejsze i lżejsze tkaniny.

Jean Dieu de Saint - Jean 1687 w zbiorach LACMA . Suknia syjamska uszyta z tkaniny produkcji francuskiej na zwór tej, z której wykonany był strój ambasadora Syjamu przybyłego na dwór Ludwika XIV w 1680 roku. Siamoises to tkanina z jedwabną osnową i bawełnianym wątkiem w pasy, które czasami są urozmaicone wzorem kwiatowym. Dama na ilustracji ma suknię dzienną, nieoficjalną, bez kontrastowej podszewki (suknia jest lekka). Pasy są żółto czerwone, dopełnieniem kreacji są kontrastowe niebieskie wstążki. Na spódnicy pasy są w układzie poziomym. Na sukni mantua są w układzie pionowym i podkreślają wertykalne fałdy na staniku i na plecach. Na rękawach pasy są znowu poziome. Taki układ jest typowy i powtarza się w zdecydowanej większości znanych mi kreacjach XVII wiecznych. Również na podstawie układów pasów na sukni możemy się domyśleć kroju mantui. Z pewnością, była ona wykonana z jednej płachty, z rękawem kimonowym, co podkreśla wschodni charakter sukni:

(wykrój Janet Arnold)

Suknie mantua (zwłaszcza później) były konstruowane również w wersji bardziej zeuropeicyzowanej - z odciętym rękawem i z podkrojem (dostępny w wykrojach Norah Waugh)

W tym miejscu wśród przykładów pasiastych sukni nie może zabraknąć bodaj jedynej ocalałej do dzisiaj mantui w pasy:

Angielska mantua zimowa w zbiorach MET. Wełna i jedwab, niebieskie i czerwone pasy na brązowym tle ze złotym haftem.

Pasy występowały również na chustach, czepkach, welonach i szalach. Wśród nich popularna była pasiasta palla - obszerny szal z cienkiej tkaniny wykonanej z mieszanych przędzy, tkany w pasy, czasem z użyciem metalowej nici. Wykorzystywano je na różne sposoby: jako szale, jako turbany w stylizacjach, lub wiązano w talii (zarówno kobiety jak mężczyźni) na wzór blisko i daleko wschodnich pasów (również pasów kontuszowych)

Dama we wschodniej stylizacji z niebieska pallą w złote paski na ramionach.

Aktorka w stroju scenicznym z żółtą pasiastą pallą. Jacques Lepatre 1682 LACMA

przykłady ubioru męskiego i kobiecego z pasem z szarfy na biodrach:

W stroju męskim poza dodatkami, pasy właściwie nie występowały. Wyjątkiem były banyany (ich historie opisywałam wielokrotnie wcześniej, więc w tym miejscu ją pominę) - wschodnie szaty wykorzystywane jako luksusowe szlafroki. Sprowadzano je z Azji, lub szyto w Europie, bardzo często (lecz nie tylko) z tkanin pasiastych. Szaty te wykorzystywano również w stylizacjach a la turquerie, a la indienne itd. 

XVIII wiek:

W XVIII wieku obecność wzorców wschodnich w modzie była już czymś oczywistym i zupełnie przeciętnym, przestano traktować wschodnie nawiązania jako szczególnie zmysłowe, czy ekstrawaganckie stylizacje. Na co dzień noszono wiele zupełnie zwyczajnych ubiorów w pasy o tureckich konotacjach, lecz bez żadnych więcej podtekstów. 

W latach 20' i 30' XVIII wieku:

Moda uległa uproszczeniu i rozluźnieniu w skutek przemian obyczajowych po śmierci Ludwika XIV. Pierwszym tego przejawem było odrzucenie dworskiej mantui i szersze wykorzystanie szlafroka - banyanu. Juz w latach 10', kobiety chodziły w banyanach rano i w ciągu dnia nie tylko po domu. Udawały się w nich również na spacery, pokazywała się w ten sposób publicznie. Oczywiście wiele takich szlafroków była w pasy. 

Watteau około 1710 - wróżka

Następnie w modzie pojawił się panier i szlafroki zamieniły się w suknie a la deshabile. Do przeciętności należały suknie w bardzo szerokie pasy biało czerwone, biało szare, biało zielone, lub biało żółte. Tkaniny tego typu możemy oglądać między innymi na obrazach autorstwa Chardina:

Oprócz szerokich, kontrastowo zestawionych pasów pojawiały się również kompozycje z cieńszych paseczków w bardziej stonowanych barwach, również pastelowych, których moim zdaniem nie można już jednoznacznie łączyć z orientem. Ich obecność w jedwabnictwie wynika tym razem z zasymilowania tego wzornictwa na gruncie zachodnio-europejskim. Zwłaszcza w wydaniu pastelowym, paseczki te mają charakter nie orientalizujący, lecz proto-rokokowy:

fragment szyldu sklepu Gersaint'a Watteau

Na specjalną uwagę zasługują jednak nowatorskie i eksperymentalne projekty, przełamujące orientalna estetykę pasków, za pomocą wprowadzenia ornamentów kwiatowych i wici dekoracyjnych w stylu zachodnim, lub elemetnów motywów przypominających wstęgi koronkowe (przełom lat 10' i 20' XVIII wieku). Są to już wyraźne zaczątki stylu rokokowego. np:

Watteau 1719

przykład fragmentu takiej tkaniny w moich zbiorach, również z przęłomu lat 10' i 20' XVIII wieku:

Osnowa w pasy białe, żółte i wiśniowe różnej szerokości z dodatkową dekoracja broszowana i lansowaną w kwiaty, dekoracyjne wici zamykające kompozycję w stylizowanych medalionach, część kwiatów wykonana jest techniką adamaszku. Wielość technik i bogactwo kompozycyjne na tej tkaninie świadczy o podejmowaniu eksperymentów w celu odnalezienia nowego stylu w okresie zrywania z estetyką baroku i kształtowania się stylu rokoko. W tym wypadku pasy tracą już swoje orientalne konotacje.

Kolejny przykład pochodzi z kolekcji prywatnej Piotra Tumidajewicza. Poniższe zdjęcie przedstawia fragment boku ornatu z lat 10' XVIII wieku. W tym wypadku pasom nadano charakter wschodni persko - chiński. (perski: małe zgeometryzowane kwiatki wypełniające przestrzenie na cienkich pasach białych i łososiowych, oraz kwiaty wyrastające z trawników na zielonym tle. chiński: geometryczne skosy na wiśniowym tle). Całość jednak nie sili się na kopiowanie tkanin dalekowschodnich, lecz jest świadomą interpretacją projektantów zachodnich. 

UWAGA! warto przeczytać poniższe komentarze, które zawierają uwagi uzupełniające tekst.